ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সময়ত মতাদৰ্শৰ পাৰ্থক্যৰ ভিত্তিত উপ-মহাদেশখনত জাতীয়তাবাদ সম্পৰ্কে বিভিন্ন ধাৰণা গঢ়ি উঠিছিল । আনকি একে সংগঠনৰ নেতৃত্ব বহন কৰা নেতাসকলৰ মাজতে ভাৰতৰ জাতীয়তাবাদ সম্পৰ্কত পৃথক ধাৰণা গঢ়ি উঠিছিল । ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ সম্পৰ্কত মহাদেৱ গোবিন্দ ৰানাডে আৰু সুৰেন্দ্ৰনাথ বেনাৰ্জীয়ে উদাৰ দৃষ্টিভংগী গ্ৰহণ কৰাৰ বিপৰীতে লালা ৰাজপট ৰায়, বাল গংগাধৰ তিলক, বিপিন চন্দ্ৰ পাল, শ্ৰী অৰবিন্দ, মৌলানা হুছেইন আহমদ মাদানি আৰু ইকবালে ধৰ্মকেন্দ্ৰিক জাতীয়তাবাদৰ পোষকতা কৰিছিল । কবিগুৰু ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, সৰোজনী নাইডু আৰু প্ৰফুল্ল চন্দ্ৰ ৰায় বিশ্বজনীন (Cosmopolitan) জাতীয়তাবাদৰ সমৰ্থক আছিল । কোৱা বাহুল্য মাথো যে নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসু আৰু ভগৎ সিঙৰ জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণা বিপ্লৱৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল । এয়া কেইটামান উদাহৰণ মাত্ৰ ।
মহাত্মা গান্ধীৰ জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণা কিছু সুকীয়া আছিল । স্বাভাৱিকতে মহাত্মা গান্ধীৰ জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণা
সত্য আৰু অহিংসাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত আছিল । কাৰণ, সত্য আৰু অহিংসাক মূলমন্ত্ৰ হিচাপে লৈ
মহাত্মা গান্ধীয়ে ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ নেতৃত্ব বহন কৰিছিল । মহাত্মা গান্ধীয়ে ১৯২৫ চনৰ ২৮ আগষ্টত কলিকতাৰ (এতিয়াৰ কলকাতা)
মেকানো ক্লাৱত (Meccano Club) প্ৰদান কৰা ভাষণটোত
তেওঁৰ জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণা প্ৰকাশ পায় । ভাষণ প্ৰসংগত তেওঁ উল্লেখ কৰিছিল যে ভাৰতে
স্বাধীনতা লাভ কৰিবলৈ হ’লে ব্ৰিটিছে প্ৰৱৰ্তন কৰা ভাৰত-বিৰোধী আইন আৰু নীতিবোৰৰ
বিৰূদ্ধে ভাৰতবাসীয়ে থিয় দিবই লাগিব । কিন্তু,
ইয়াৰ অৰ্থ এইটো নহয় যে ভাৰতবাসীয়ে ব্ৰিটিছক ঘৃণা কৰিব লাগিব । ব্ৰিটিছৰ বিৰূদ্ধে
গ্ৰহণ কৰা অসহযোগ আন্দোলন বা সত্যাগ্ৰহত যাতে ব্ৰিটিছৰ প্ৰতি ঘৃণাৰ মনোভাৱ প্ৰকাশ
নাপায় তাৰ প্ৰতি তেওঁ সদায় সতৰ্ক হৈ আছিল ।
গান্ধীজীয়ে এইটোও জানিছিল যে তেওঁৰ এই মনোভাৱক বহু অসহযোগ আন্দোলনকাৰী আৰু সত্যাগ্ৰহীয়ে
সহ্য কৰিব নোৱাৰিব । তেওঁলোকক উদ্দেশ্যি
তেওঁ কৈছিল যে যিসকলে ব্ৰিটিছৰ প্ৰতি ঘৃণাৰ মনোভাৱ লৈ অসহযোগ আন্দোলন বা
সত্যাগ্ৰহত যোগ দিছে, তেওঁলোক প্ৰকৃত অসহযোগ আন্দোলনকাৰী বা সত্যাগ্ৰহী নহয় । তেওঁৰ মতে, প্ৰকৃত অসহযোগ আন্দোলনকাৰী বা সত্যাগ্ৰহীয়ে
বেয়া কামকহে ঘৃণা কৰে, বেয়া কাম কৰা লোকসকলক ঘৃণা নকৰে । আন কথাত, প্ৰকৃত অসহযোগ
আন্দোলনকাৰী বা সত্যাগ্ৰহীয়ে ব্ৰিটিছে প্ৰৱৰ্তন কৰা ভাৰত-বিৰোধী আইন আৰু
নীতিবোৰকহে ঘৃণা কৰে, ব্ৰিটিছ জাতিটোক ঘৃণা নকৰে । তেওঁ কৈছিল
যে ব্ৰিটিছে প্ৰৱৰ্তন কৰা ভাৰত-বিৰোধী আইন আৰু নীতিবোৰৰ বিৰূদ্ধে থিয় দিয়া
প্ৰতিগৰাকী ব্যক্তিয়েই জাতীয়তাবাদী । কিন্তু, জাতীয়তাবাদী হ’বৰ বাবে আন জাতিক ঘৃণা
কৰাৰ প্ৰয়োজন নাই । জাতীয়তাবাদৰ নামত কোনো
এটা জাতিক কৰা ঘৃণাই জাতীয়তাবাদৰ প্ৰকৃত সত্তাটোকে দুৰ্বল কৰি পেলাব । নিজ জাতিৰ
ভিত্তিত জাতীয়তাবাদ গঢ়ি তুলিবলৈ হ’লে আন জাতিক শোষণ কৰিব বা তললৈ নমাই দিব লাগিব- এনেধৰণৰ
জাতীয়তাবাদ মহাত্মা গান্ধীয়ে বিচৰা নাছিল । মুঠ কথা, গান্ধীজীৰ জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণাত ঘৃণাৰ
কোনো স্থান নাছিল ।
দুৰ্ভাগ্যৰ কথা যে যোৱা কেইবছৰমান ধৰি ভাৰতত মহাত্মা গান্ধীৰ জাতীয়তাবাদৰ ধাৰণাটোৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীত ধাৰণাক ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ হিচাপে দ্ৰুতগতিত প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ প্ৰয়াস চলাই থকা হৈছে, যিটো দেশখনৰ একতাৰ বাবে মুঠেই গ্ৰহণযোগ্য নহয় ।
[প্ৰকাশিত, ‘আমাৰ অসম’, ২৮ ছেপ্টেম্বৰ ২০২০]
