সাধাৰণতে দেশ এখনৰ মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদনৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি হ’লে সংশ্লিষ্ট দেশখনৰ উন্নয়ন হৈছে বুলি বুজা যায় । কিন্তু, উন্নয়নৰ এই জোখ তেনেই সংকীৰ্ণ । অৰ্থনীতিত ইয়াক বৃদ্ধি বুলি কোৱা হয়, উন্নয়ন নহয় । সম্পদ আৰু আয়ৰ সমবিতৰণ আৰু লিংগ নিৰ্বিশেষে সমান মজুৰি প্ৰদান নকৰিলে দেশৰ উন্নয়ন সম্পূ্ৰ্ণ নহয় । স্বাধীনতাৰ পিছত প্ৰথম অৱস্থাত ভাৰতৰ চৰকাৰে দেশখনৰ অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিছিল । দ্বিতীয় পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনাৰ লক্ষ্যৰ ভিত্তিত চৰকাৰে বৃহৎ উদ্যোগ স্থাপন কৰি সেই উদ্দেশ্যত উপনিত হ’বলৈ চেষ্টা চলাইছিল । বৃহৎ উদ্যোগৰ ওপৰত অগ্ৰাধিকাৰ দিয়াৰ পিছত কৃষিৰ ক্ষেত্ৰত অগ্ৰাধিকাৰ দিছিল (কৃষি বিপ্লৱৰ জৰিয়তে) । দৰিদ্ৰতা দূৰীকৰণক এটা মূল লক্ষ্য হিচাপে লৈ অৰ্থনৈতিক অসমতা হ্ৰাসৰ উদ্দেশ্যে চৰকাৰে পঞ্চম পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনাৰ পৰাহে গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিছিল । ১৯৯১ চনৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ পিছত চৰকাৰৰ অৰ্থনৈতিক অসমতা হ্ৰাস কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গ্ৰহণ কৰা নীতিৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছে । চৰকাৰে প্ৰত্যক্ষভাবে অৰ্থনৈতিক অসমতা হ্ৰাস কৰাৰ পৰিৱৰ্তে ব্যক্তিগত খণ্ডক ক্ৰমবৰ্ধমান হাৰত সুবিধা প্ৰদান কৰি ব্যক্তিগত খণ্ডৰ মাধ্যমেৰে নিয়োগ বৃদ্ধি কৰিবলৈ চেষ্টা চলাই আহিছে । ‘নিগৰি পৰা’ (Trickle Down) নীতি প্ৰয়োগেৰে জনসাধাৰণৰ আয় বৃদ্ধি কৰি অৰ্থনৈতিক অসমতা হ্ৰাস কৰিব বিচৰা হৈছে । ড° মনমোহন সিঙৰ চৰকাৰৰ কাৰ্যকালত ‘সকলোকে সামৰি লোৱা বৃদ্ধি’ (Inclusive Growth) শ্ল’গানেৰে আৰু ২০১৪ চনৰ পৰা বৰ্তমানলৈকে শাসনত থকা নৰেন্দ্ৰ মোদী নেতৃত্বাধীন চৰকাৰে ‘সবকে সাথ, সবকা বিকাশ’ (পিছলৈ আৰু দুটা শব্দ-‘সবকা বিশ্বাস’ লগাই দিয়া হৈছে) শ্ল’গানেৰে অৰ্থনৈতিক অসমতা হ্ৰাস কৰিবলৈ চেষ্টা চলাই আহিছে । এই নীতিসমূহ প্ৰয়োগ কৰাৰ ফলত ভাৰতে স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পয়সত্তৰ বছৰৰ পিছত দেশখনৰ অৰ্থনৈতিক অসমতাৰ ছবিখন কেনেকুৱা হৈছে, সেই সম্পৰ্কে এই প্ৰবন্ধটোত আলোচনা কৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰা হৈছে ।
প্ৰথমে সম্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত থকা অসমতাৰ ছবিখন চোৱা যাওক । ৰাষ্ট্ৰসংঘ
উন্নয়ন কাৰ্যসূচী (United Nations Development
Programme) এ প্ৰকাশ কৰা বিশ্ব অসমতা প্ৰতিবেদন
২০২২ (World Inequality Report 2022) অনুসৰি,
বিশ্বৰ শীৰ্ষ ১ শতাংশ, ১০ শতাংশ আৰু মধ্য ৪০ শতাংশ লোকৰ হাতত গড় হিচাপে ক্ৰমে ২৮
শতাংশ, ৭৬ শতাংশ আৰু ২০ শতাংশ সম্পত্তিৰ
মালিকীস্বত্ত্ব আছে । তলৰ ৫০ শতাংশ লোকৰ সম্পত্তিৰ মালিকীস্বত্ত্ব প্ৰায় নায়েই
(মাত্ৰ ২ শতাংশ) । ১৯৯০ চনৰ পিছত ভাৰতৰ
শীৰ্ষ ১ শতাংশ আৰু ১০ শতাংশ লোকৰ সম্পত্তিৰ গড় মালিকীস্বত্ত্ব তাৎপৰ্যপূৰ্ণভাবে বৃদ্ধি
পাইছে । ১৯৬১-১৯৭০ৰ সময়ছোৱাত ভাৰতৰ শীৰ্ষ ১ শতাংশ লোকৰ সম্পত্তিৰ গড়
মালিকীস্বত্ত্ব আছিল ১১.৮৭ শতাংশ ।
২০১১-২০২২ৰ সময়ছোৱাত এই পৰিসংখ্যা ৩১.৫৫ শতাংশ হৈছে । ১৯৬১-১৯৭০ৰ সময়ছোৱাত শীৰ্ষ ১০ শতাংশ লোকৰ
সম্পত্তিৰ গড় মালিকীস্বত্ত্ব আছিল ৪৩.১৮
শতাংশ । ২০১১-২০২০ ৰ সময়ছোৱাত এই পৰিসংখ্যা ৬৩.৬৮ শতাংশ হৈছে । কিন্তু, একে
সময়ছোৱাত তলৰ ৫০ শতাংশ লোকৰ সম্পত্তিৰ গড় মালিকীস্বত্ত্ব আধা হ্ৰাস পাইছে ।
১৯৬১-১৯৭০ৰ সময়ছোৱাত তলৰ ৫০ শতাংশ লোকৰ সম্পত্তিৰ গড় মালিকীস্বত্ব আছিল ১২.২৯ শতাংশ । ২০১১-২০২০ৰ সময়ছোৱাত এই
পৰিসংখ্যা ৬.১২ শতাংশ হৈছে । টকাৰ হিচাপত ভাৰতৰ
পৰিয়ালৰ গড় সম্পত্তি হ’ল ৯,৮৩,০১০ টকা । তলৰ ৫০ শতাংশ পৰিয়ালৰ গড় সম্পত্তিৰ পৰিমাণ
৬৬,২৮০ টকা । মধ্যবিত্ত পৰিয়ালৰ অৱস্থা তলৰ ৫০ শতাংশ পৰিয়ালতকৈ অলপ ভাল যদিও শীৰ্ষ ১০ শতাংশ আৰু ১
শতাংশ পৰিয়ালৰ তুলনাত পুতৌলগা । মধ্যবিত্ত পৰিয়ালৰ গড় সম্পত্তিৰ পৰিমাণ ৭,২৯,৯৩০
টকা । শীৰ্ষ ১০ শতাংশ আৰু ১ শতাংশ পৰিয়ালৰ সম্পত্তিৰ গড় পৰিমাণ হ’ল ক্ৰমে
৬৩,৫৪,০৭০ টকা আৰু ৩,২৪,৪৯,৩৬০ টকা ।
আয়ৰ ভিত্তিত ভাৰতক এখন অতি অসমতাৰ
দেশ হিচাপে চিহ্নিত কৰিব পাৰি । ব্ৰিটিছৰ
শাসনকালত ভাৰতত আয়ৰ অসমতা অত্যন্ত বেছি আছিল । শীৰ্ষ ১ শতাংশ প্ৰাপ্তবয়স্ক লোকৰ
আয়ৰ অংশ ৫০ শতাংশতকৈ বেছি আছিল । স্বাধীনতাৰ পিছত দেশখনে সমাজবাদী আদৰ্শৰে
অৰ্থনৈতিক নীতি প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ পিছত আয়ৰ অসমতা হ্ৰাস কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল । কিন্তু,
১৯৯১ চনৰ পৰা বজাৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়াৰ পিছত আয়ৰ ক্ষেত্ৰত
পুনৰ অসমতা বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰিছে । ২০২২ চনৰ বিশ্ব অসমতা প্ৰতিবেদন অনুসৰি, দেশখনৰ শীৰ্ষ ১ শতাংশ আৰু ১০ শতাংশ
প্ৰাপ্তবয়স্ক লোকৰ আয়ৰ গড় অংশ হ’ল ক্ৰমে ২২ শতাংশ আৰু ৫৭ শতাংশ । তলৰ ৫০ শতাংশ
প্ৰাপ্তবয়স্ক লোকৰ অংশ মাত্ৰ ১৩ শতাংশ । মধ্য ৪০ শতাংশ প্ৰাপ্তবয়স্ক লোকৰ আয়ৰ অংশও
কম (২৯.৭ শতাংশ) । দেশ
এখনৰ কিমান শতাংশ পৰিয়াল দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বসবাস কৰি আছে, সেই তথ্যৰ ভিত্তিতো
সংশ্লিষ্ট দেশখনৰ আয়ৰ অসমতাৰ ছবিখন দাঙি ধৰিব পাৰি । ২০২১ চনৰ নীতি আয়োগৰ তথ্য
অনুসৰি, ভাৰতত ২৫.০১ শতাংশ
পৰিয়াল দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বসবাস কৰি আছে ।
কোনো
এখন দেশত একে কাম কৰাৰ বাবদ পুৰুষ আৰু মহিলা শ্ৰমিকৰ মাজত মজুৰিৰ গড় পাৰ্থক্য
থাকিলে, সংশ্লিষ্ট দেশখনত অৰ্থনৈতিক অসমতা থকা বুজায় । আন্ত:ৰাষ্ট্ৰীয় শ্ৰমিক
সংস্থাৰ (International Labour Organization) তথ্য অনুসৰি, সামগ্ৰিকভাবে পৃথিৱীৰ মহিলা শ্ৰমিকক একে কাম
কৰাৰ বাবদ পুৰুষ শ্ৰমিকৰ তুলনাত গড়ে ২০ শতাংশ কমকৈ মজুৰি প্ৰদান কৰে । দেশ
বিশেষে এই পাৰ্থক্য ৪৫ শতাংশতকৈয়ো বেছি চলি আছে । আন্ত:ৰাষ্ট্ৰীয় মজুৰি প্ৰতিবেদন (Global Wage Report, 2020-21) অনুসৰি, ১৯৯৩-৯৪ চনত ভাৰতৰ মহিলা
শ্ৰমিকক পুৰুষ শ্ৰমিকতকৈ ৪৮ শতাংশ কমকৈ মজুৰি প্ৰদান কৰা হৈছিল যিটো
আন্ত:ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়তকৈ বহুত বেছি । ৰাষ্ট্ৰীয় নমুনা সমীক্ষা সংস্থাৰ (National Sample Survey
Organization) ২০১৮-১৯ চনৰ
তথ্য অনুসৰি দেশখনৰ মহিলা শ্ৰমিকক পুৰুষ শ্ৰমিকতকৈ ২৮ শতাংশ কমকৈ মজুৰি প্ৰদান কৰা
হৈছে । লিংগৰ পাৰ্থক্যৰ ভিত্তিত মজুৰি
প্ৰদান কৰা হয় বাবে পুৰুষৰ তুলনাত মহিলা শ্ৰমিকৰ আয়ৰ অংশও কম হয় । ভাৰতৰ মহিলা
শ্ৰমিকৰ গড় আয়ৰ অংশ এছিয়াৰ মহিলাৰ শ্ৰমিকৰ আয়ৰ অংশৰ তুলনাত কম । বিশ্ব অসমতা প্ৰতিবেদন ২০২২ৰ তথ্য অনুসৰি, ভাৰতৰ মহিলা
শ্ৰমিকৰ গড় আয়ৰ অংশ ১৮ শতাংশ আৰু এছিয়াৰ মহিলাৰ শ্ৰমিকৰ আয়ৰ অংশ ২১ শতাংশ ।
অৱশ্যে, ১৯৯০ চনৰ পৰা ভাৰতৰ মহিলাৰ শ্ৰমিকৰ গড় আয়ৰ অংশ ক্ৰমান্বয়ে বৃদ্ধি পাই
আহিছে । ১৯৯০ আৰু ২০০০ চনত ভাৰতৰ মহিলা শ্ৰমিকৰ গড় আয়ৰ অংশ আছিল ক্ৰমে ১০.৬ শতাংশ আৰু ১১.৩ শতাংশ । ২০১০ আৰু ২০২০ চনত এই পৰিসংখ্যা হ’ল ক্ৰমে ১৫.৪ শতাংশ আৰু ১৮.৩
শতাংশ হৈছে ।
চৰকাৰে অৰ্থনৈতিক অসমতা হ্ৰাস কৰিবলৈ চেষ্টা কৰি থকাৰ পিছতো অৰ্থনৈতিক অসমতা দেশখনৰ বাবে এটা প্ৰধান সমস্যা হিচাপে চিহ্নিত হৈয়ে আছে । বিশেষকৈ, অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ পিছত সম্পত্তি আৰু আয়ৰ ক্ষেত্ৰত দেশখনত অসমতা ক্ৰমান্বয়ে বৃদ্ধি পাই অহাৰ বিপৰীতে একে কামৰ বাবদ পুৰুষ আৰু মহিলা শ্ৰমিকে লাভ কৰা মজুৰিৰ পাৰ্থক্য হ্ৰাস পাই আহিছে । ইয়াৰপৰা এইটোৱে বুজা যায় যে অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰে সম্পত্তি আৰু আয়ৰ সমবিতৰণৰ ক্ষেত্ৰত নেতিবাচক প্ৰভাৱ পেলোৱাৰ বিপৰীতে লিংগ নিৰ্বিশেষে সমান মজুৰি প্ৰদানৰ ক্ষেত্ৰত ইতিবাচক প্ৰভাৱ পেলাইছে ।
[প্ৰকাশিত।
‘নিয়মীয়া বাৰ্তা’, ২৮ জুন ২০২৩]
