অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ সংঘাত

অসমত ৰাষ্ট্ৰীয় নাগৰিকপঞ্জীৰ প্ৰথম খচৰাখন প্ৰকাশ পোৱাৰ তিনিদিন পাছতে পশ্চিমবংগৰ মুখ্য মন্ত্ৰী মমতা বেনাৰ্জীয়ে বক্তব্য আগবঢ়ালে যে অসমৰ পৰা বাঙালীসকলক খেদি পঠোৱাৰ যড়যন্ত্ৰ কৰা হৈছে। কাৰণ, ৰাষ্ট্ৰীয় নাগৰিকপঞ্জীৰ প্ৰথমখন খচৰাত বহুত বাঙালী মানুহৰ নাম অন্তৰ্ভূক্ত হোৱা নাই। ৰাষ্ট্ৰীয় নাগৰিকপঞ্জীৰ দ্বাৰা অসমত বসবাস কৰি থকা প্ৰায় ১ কৌটি ৮০ লাখ বাঙালী মানুহক ৰাজ্যখনৰ পৰা খেদি পঠাব বিচৰা হৈছে১। বুজিবলৈ বাকী নাই যে মমতা বেনাৰ্জীয়ে তেখেতৰ ৰাজনৈতিক স্বাৰ্থ সিদ্ধিৰ বাবে এনেধৰণৰ উচটনিমূলক বক্তব্য আগবঢ়াইছে। ৰাজনৈতিক নেতাসকলে জানে যে অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ মাজত ৰাজনীতি কৰি স্বাৰ্থ আদায় কৰাৰ বহুত সুবিধা আছে। ভাষা-সংস্কৃতিৰ পাৰ্থক্য থকা এই দুই সম্প্ৰদায়ৰ মাজত মাজে সময়ে সংঘাত সৃষ্টি হৈয়ে থাকে।

এইখিনিতে স্পষ্ট কৰি থোৱা ভাল হ’ব যে অসমত বাঙালী ভাষাক প্ৰথম ভাষা হিচাপে চিনাকি দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত হিন্দু আৰু ইছলাম-দুয়োটা ধৰ্মৰে লোক আছে। কিন্তু, আমাৰ লেখাটোত অসমীয়া মানুহৰ সৈতে সংঘাতৰ প্ৰসংগ আলোচনা কৰোঁতে কেৱল হিন্দু বাঙালীসকলকহে সামৰি লোৱা হৈছে। ইয়াৰ কাৰণ দুটা-(১) অসমত বাঙালী ভাষা কোৱা ইছলাম ধৰ্মাৱলম্বী লোকসকলে অসমীয়া ভাষা-সংস্কৃতিৰ সৈতে মিলি যোৱাৰ ক্ষেত্ৰত সিমান অনাগ্ৰহ দেখা নাযায়, যিমান অনাগ্ৰহ হিন্দু বাঙালীসকলৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায়। অসমীয়া আৰু হিন্দু বাঙালীৰ মাজত সংঘাত সংঘটিত হ’লে বাঙালী ভাষী ইছলাম ধৰ্মৰ লোকসকল নিৰপেক্ষ ভূমিকা লয়। (২) ইতিহাসৰ পাত লুতিয়ালে পোৱা যায় যে অসমত অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ মাজত যিমানবিলাক সংঘাত সংঘটিত হৈছে, সেয়া হিন্দু বাঙালীৰ সৈতে বেছি হৈছে।

এতিয়া আচল প্ৰসংগলৈ অহা যাওক। আহোমৰ অসমৰ২ দিনত হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ হোৱাৰ পাছৰে পৰাই বাঙালীৰ সৈতে অসমৰ মানুহৰ সংঘাতৰ সূ্চনা হ’বলৈ ধৰে। স্বৰ্গদেউ জয়ধ্বজ সিংহৰ দিনতে প্ৰথমে আহোমসকলে হিন্দু ধৰ্মত দীক্ষিত হৈছিল৩। অৱশ্যে, তেখেতৰ দিনত হিন্দু ধৰ্মই সিমান প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিব পৰা নাছিল যিমান প্ৰভাৱ শিৱসিংহৰ দিনৰ পৰা চলোৱা হৈছিল। আহোমৰ দিনত স্বৰ্গদেউৰ ৰাজকাৰেঙৰ জ্যোতিষী আৰু পূজা-পাঠৰ কামত নিয়োজিত ব্ৰাক্ষ্মণসকলৰ ভিতৰত বাঙালী ব্ৰাক্ষ্মণৰ সংখ্যা বেছি নহ’লেও অৱজ্ঞা কৰিব পৰা বিধৰ কম নাছিল। জয়ধ্বজ সিংহৰ পিছৰ আটাইকেইজন স্বৰ্গদেউৱে হিন্দু ধৰ্মত বিশ্বাস কৰিছিল। কিন্তু, গদাধৰ সিংহই ব্ৰাক্ষ্মণসকলক বিশ্বাসত ল’ব পৰা নাছিল। ইয়াৰ প্ৰমাণ মৃত্যুৰ আগে আগে গদাধৰ সিংহই পুত্ৰ ৰুদ্ৰ সিংহক দিয়া উপদেশত পোৱা যায়। মৃত্যুমুখী পিতৃ স্বৰ্গদেৱে পুত্ৰ ৰুদ্ৰ সিংহক দিয়া শেষ বাণীত পথালিফোঁটাসকলক বিশ্বাস নকৰিবলৈ উপদেশ দিছিল৪,৫। মজাৰ কথা যে স্বৰ্গদেউ ৰুদ্ৰ সিংহৰ শাসনকালতে অসমলৈ আটাইতকৈ বেছি বাঙালী ব্ৰাক্ষ্মণৰ প্ৰব্ৰজন ঘটে৬। আহোমসকলৰ ৰীতি-নীতিত হিন্দু ধৰ্মীয় সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱ পৰাৰ পাছত পৰম্পৰাগতভাবে পূজা-পাতলৰ দায়িত্বত থকা বাইলুংসকল বঞ্চিত হোৱাৰ বাবে তেওঁলোক আন ব্ৰাক্ষ্মণসকলৰ লগতে বাঙালী ব্ৰাক্ষ্মণসকলৰ প্ৰতি বিৰাগ মনোভাৱ পোষণ কৰিছিল। অৱশ্যে, সেই সময়ত তেওঁলোকৰ বিৰাগ মনোভাবে সংঘৰ্ষ ঘটাব পৰা নাছিল।

অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ মাজত সংঘাত সৃষ্টিৰ মূল কাৰণবোৰৰ ভিতৰত এটা হ’ল -অসমীয়া ভাষাৰ ওপৰত বাঙালী ভাষাৰ প্ৰভুত্ব বিস্তাৰৰ অভিপ্ৰায়। বৃটিছে তেওঁলোকৰ শাসন কাৰ্য চলাবৰ বাবে বাঙালী লোকক অসমলৈ আনি তলতীয়া কৰ্মচাৰী হিচাপে নিযুক্তি দিছিল।  ইয়াৰ কাৰণ হিচাপে দুটা যুক্তি দিয়া দেখা যায়-(১) বৃটিছ প্ৰশাসনত আহোম ৰজাৰ দিনৰ বিষয়াসকলৰ পৰিয়ালৰ লোকক নিযুক্তি কৰিও তেওঁলোকৰ পৰা বৃটিছে বিচৰা ধৰণে কাম আদায় কৰিব পৰা নাছিল। কাৰণ, বৃটিছৰ শাসন প্ৰণালীৰ সৈতে তেওঁলোক ভালদৰে পৰিচিত নাছিল, আৰু (২) অসমখন ১৮৭৪ চনলৈকে বেংগল প্ৰেচিডেন্সিৰে অংশ আছিল৭। যুক্তি যিয়েই নহওক, বৃটিছে চৰকাৰী কামকাজ চলাবৰ বাবে ১৮৩৬ চনত বাঙালী ভাষাকে চৰকাৰী ভাষা আৰু শিক্ষাৰ মাধ্যম হিচাপে স্বীকৃতি দিলে। অসমৰ সেই সময়ৰ শিক্ষিত শ্ৰেণীৰ উপৰি নাথান ব্ৰাউনৰ দৰে খ্ৰিষ্টান ধৰ্ম প্ৰচাৰকসকলৰ প্ৰচেষ্টাত ১৮৭২ চনৰ ৬ মাৰ্চৰ কলিকতা হাইক’ৰ্টৰ ৮ নম্বৰ আদেশ অনুসৰি অসমৰ ক’ৰ্ট-কাছাৰী আৰু ৰাজহ বিষয়ৰ কামকাজ চলোৱাৰ মাধ্যম অসমীয়া হ’ব বুলি ঘোষণা কৰিলে। বাঙালী কৰ্মচাৰীসকলৰ সুবিধাৰ বাবে চৰকাৰী ভাষা বাঙালী কৰা বুলি যুক্তি দিয়া হয় যদিও অসমীয়া শিক্ষিত মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীৰ মাজত এই ধাৰণা থাকিয়ে গ’ল যে অসমত বাঙালী ভাষাক চৰকাৰী ভাষা হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত বাঙালী কৰ্মচাৰীসকলৰ চক্ৰান্ত আছিল। বৃটিছৰ দিনত সংঘটিত এই ঘটনাটোৱে আজিও এই দুই সম্প্ৰদায়ৰ মাজত সংঘাত সৃষ্টিত অৰিহণা যোগায়।

অসমীয়াসকলে যেনেদৰে ধাৰণা কৰে যে বাঙালীসকলে অসমত বাঙালী ভাষাৰ প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ কৰিব বিচাৰে, তেনেদৰে বাঙালীসকলৰ মাজতো এটা ধাৰণা আছে যে অসমীয়াসকলে অসমৰ আন ভাষাগোষ্ঠীৰ লগতে বাঙালীসকলৰ ওপৰত অসমীয়া ভাষাটো জাপি দিবলৈ চেষ্টা কৰি থাকে। ইয়াকে লৈ ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ পিছত অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ মাজত পুনৰ ভাষা ভিত্তিক সংঘাত সৃষ্টি হৈছিল। ১৯৩১ চনৰ তথ্য অনুসৰি অসমত বাঙালীভাষী লোকৰ হাৰ আছিল ২৬.৭৮ শতাংশ আৰু অসমীয়াভাষীৰ হাৰ আছিল ৩১.৪২ শতাংশ। ১৯৫১ চনৰ তথ্যত বাঙালীভাষীৰ হাৰ ১৯৩১ চনৰ হাৰতকৈ ১০.২৯ শতাংশ হ্ৰাস পাই ১৬.৫০ শতাংশ হ’ল। আনহাতে, ১৯৫১ চনত অসমীয়াভাষীৰ হাৰ ২৫.২৭ শতাংশ বৃদ্ধি হৈ ৫৬.৬৯ শতাংশ হ’ল। ১৯৫১ চনৰ তথ্যৰ ওপৰত বাঙালীসকলৰ সন্দেহ উপজিছিল। অসমখনক অসমীয়া ভাষা প্ৰধান ৰাজ্য হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ অভিপ্ৰায়েৰে এনেধৰণে তথ্য প্ৰকাশ কৰা হৈছিল বুলি বাঙালীসকলে ধাৰণা কৰি লৈছিল। ১৯৬০ চনৰ ২২ এপ্ৰিল তাৰিখে অসম প্ৰদেশ কংগ্ৰেছ কমিটিয়ে অসমৰ সকলো চৰকাৰী কাৰ্যালয়ৰ ভাষা অসমীয়া হ’ব লাগে বুলি প্ৰস্তাৱ আগবঢ়োৱাৰ পাছত অসমৰ বিশেষকৈ কাছাৰৰ বাঙালীসকলে আন্দোলন চলাইছিল। তেওঁলোকৰ সৈতে অসমৰ পাহাৰীয়া অনা-অসমীয়াভাষী লোকসকলেও সহযোগ আগবঢ়াইছিল। অনা-অসমীয়াভাষী লোকসকলৰ আপত্তি সত্বেও ‘অসম চৰকাৰী ভাষা আইন ১৯৬০’ বিলখনখন ১৯৬০ চনৰ ১৭ ডিচেম্বৰ তাৰিখে ৰাজ্যপালে অনুমোদন জনায়। ১৯৬৪ চনত সংশোধন কৰি কোৱা হয় যে দহ বছৰৰ বাবেহে এই আইনখন কাৰ্যকৰি কৰা হ’ব৮। পিছলৈ তিনি ভাষা তত্ত্বটো প্ৰয়োগ হোৱাৰ পাছত ভাষা সম্পৰ্কীয় সমস্যাটো কিছু ঠাণ্ডা হোৱা পৰিলক্ষিত হ’ল। কিন্তু, সময়ৰ গতিত অসমত বহু বাঙালী মাধ্যমৰ বিদ্যালয় অসমীয়া মাধ্যমলৈ ৰূপান্তৰ ঘটা বা বাঙালী মাধ্যমৰ বিদ্যালয় নতুনকৈ স্থাপন নকৰাৰ বাবে এতিয়াও বাঙালী সম্প্ৰদায়ৰ কিছুমান লোকে অসমীয়াৰ প্ৰতি বিৰূপ মনোভাৱ পোষণ কৰি আছে।

পাকিস্তানৰ পৰা পৃথক কৰি পূৱ পাকিস্তানে বাংলাদেশ নামেৰে ১৯৭১ চনৰ ১৬ ডিচেম্বৰ তাৰিখে স্বীকৃতি লাভ কৰা ঘটনাটোৱে অসমত বাঙালী আৰু অসমীয়াৰ মাজত চলি থকা সংঘাতত আজিও এটা উপাদান হিচাপে চিহ্নিত হৈ আছে। পাকিস্তানৰ বিৰূদ্ধে চলা বাঙালী জাতীয়তাবাদী আন্দোলনৰ মূলতে পূৱ পাকিস্তানৰ হিন্দু বাঙালীয়ে দায়ী বুলি পাকিস্তানৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ১৯৭১ চনৰ ২৫ মাৰ্চত সামৰিক অভিযান চলাইছিল। এই ঘটনাত পূৱ পাকিস্তানৰ পৰা বহু বাঙালীভাষী হিন্দু আৰু ইছলামধৰ্মী লোক ভাৰতলৈ পলাই আহিছিল। এই কাৰণতে ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত যুদ্ধও হৈছিল। পূৱ পাকিস্তানৰ পৰা পলাই অহা লোকসকলক ভাৰতত শৰণাৰ্থী হিচাপে আশ্ৰয় দিয়া হৈছিল। বাংলাদেশ সৃষ্টি হোৱাৰ পাছত শৰণাৰ্থীসকলক ঘূৰাই পঠাব বিচৰাত দেখা গ’ল যে বহু বাংলাদেশী হেৰাই গ’ল৯। সেই হেৰাই যোৱা বাঙালীসকলক চিনাক্ত কৰি আজিলৈকে বাংলাদেশলৈ ঘূৰাই পঠাব পৰা নগ’ল। ইয়াৰে বহু ইছলামধৰ্মী বাঙালীভাষীয়ে অসমীয়া ভাষাটোকে নিজৰ ভাষা হিচাপে লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত অনীহা প্ৰকাশ নকৰিলে। কিন্তু, হিন্দু বাঙালীভাষী শৰণাৰ্থীসকলে অসমীয়াৰ সৈতে মিলি নোযোৱাৰ মনোবৃত্তি থাকি গ’ল। তেওঁলোকে ভাৰতীয় নাগৰিকত্ব লাভৰ সুযোগ বিচাৰি থাকিল। ধৈৰ্যৰ সীমা চিঙি মাজে সময়ে তেওঁলোকে অসমীয়াৰ বিৰূদ্ধে বিদ্ৰোহ কৰিবলৈ ধৰিলে। বিদ্ৰোহে কেতিয়াবা আক্ৰমণাত্মক হোৱাৰ উদাহৰণো পোৱা গ’ল। যেনে-২০১৭ চনৰ ৬ মাৰ্চত ‘নিখিল ভাৰত বেংগলী উদ্বাস্তু সমন্বয় সমিতি’য়ে ‘ডি’ভোটাৰ তালিকাত থকা বাঙালীসকলৰ নামবিলাক চৰ্তহীনভাবে উঠাই দিব লাগে বুলি কৰা গণসমাবেশৰ শেষত ধেমাজী জিলাৰ চিলাপথাৰত সদৌ অসম ছাত্ৰ সংস্থাৰ কাৰ্যালয় লণ্ডভণ্ড কৰিলে১০। মন কৰিবলগীয়া যে অসমৰ খিলঞ্জীয়া বাঙালীসকলৰ বুদ্ধিজীৱীমহলে এই কাৰ্যক গৰিহণা দিছে যদিও হিন্দু বাঙালী শৰণাৰ্থীসকলক ভাৰতীয় নাগৰিকত্ব দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত সমৰ্থন আগবঢ়াই আহিছে। আনফালে, অসমৰ জাতীয়তাবাদী শিবিৰে কোনো কাৰণতে যাতে হিন্দু বাঙালী শৰণাৰ্থীসকলক ভাৰতীয় নাগৰিকত্ব প্ৰদান কৰা নহয় তাৰ বাবে আন্দোলন কৰি আহিছে।  

এটা কথা ঠিক যে অসমৰ গাঁৱে-ভূঞে বসবাস কৰি থকা বাঙালীসকলে অসমীয়াৰ সৈতে জীণ যোৱাৰ ক্ষেত্ৰত অনীহাৰ অভাৱ দেখা নাযায়। ইতিমধ্য তেওঁলোকৰ বহুতেই অসমীয়া সমাজ সংস্কৃতিৰ সৈতে মিলি গৈছে। মজাৰ কথাটো হ’ল-অসমৰ বাঙালী সমাজ বুলিলে এতিয়াও কেৱল অসমৰ নগৰীয়া উচ্চ আৰু মধ্যবিত্ত বাঙালীসকলকহে বুজা যায়১১। অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ সংঘাতৰ দৰে পৰিস্থিতি আহিলেই অসমৰ বাঙালী বিৰোধী চক্ৰবোৰে গাঁৱলীয়া বাঙালীসকলকো সামৰি লৈ এক অবাঞ্ছিত পৰিবেশৰ সৃষ্টি কৰিবলৈ চেষ্টা চলায়১২। তাৰে সুযোগ লৈ চহৰত বসবাস কৰা মধ্যবিত্ত বাঙালী আৰু অসমৰ বাহিৰৰ বাঙালী সমাজৰ কিছুমান শক্তিয়ে অসমীয়াৰ প্ৰতি বেয়া মনোভাৱ সম্প্ৰসাৰণ কৰি থাকে।

কিছুমান উগ্ৰ বাঙালী জাতীয়তাবাদী পণ্ডিতে এনে এটা ধাৰণা প্ৰতিষ্ঠা কৰিব বিচাৰে যে অসমীয়াসকলৰ বহু নিদৰ্শন বাঙালীসকলৰ নিদৰ্শনৰ পৰা পৃথক নহয়। অৰ্থাত, অসমৰ সাহিত্য, সংস্কৃতিৰ বহু নিদৰ্শন মৌলিক নহয়। উদাহৰণস্বৰূপে, যোগেশ চন্দ্ৰ ৰায় বিদ্যানিধিৰৰ দৰে পণ্ডিতে অসমীয়া ভাষাক এটা স্বতন্ত্ৰ ভাষা হিচাপে মানি ল’বলৈ টান পাইছিল। আনকি, কটন মহাবিদ্যালয় (এতিয়া বিশ্ববিদ্যালয়) আৰু গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বাংলা বিভাগত অধ্যাপনা কৰা কেইজনমান প্ৰাক্তন অধ্যাপকে শংকৰদেৱৰ ৰচনাসমূহকো বাংলা সাহিত্যৰ নিদৰ্শন হিচাপে দেখুৱাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল১৩। বাঙালী পণ্ডিত নিৰোদ চৌধুৰীয়ে তেখেতৰ The Continent of Circe নামৰ বিতৰ্কিত গ্ৰন্থখনত দাবী কৰিছে যে বাঙালীসকলেই অসমীয়াক হিন্দু সভ্যতাৰ মাজলৈ আনিছে১৪। বাঙালীসকলৰ উন্নাসিকতাৰ আন এক উদাৰহণ হ’ল-কিছুমান উগ্ৰ বাঙালী জাতীয়তাবাদী পণ্ডিতে এচাম বংগপ্ৰেমী অসমীয়া পণ্ডিতৰ লগ লাগি আজিও শংকৰদেৱক চৈতন্যদেৱৰ শিষ্য হিচাপে প্ৰচাৰ কৰি সমাজত বিভ্ৰান্তিৰ সৃষ্টি কৰি আহিছে১৫। উগ্ৰ বাঙালী জাতীয়তাবাদীসকলৰ এনে মনোবৃত্তিয়ে অসমৰ উগ্ৰ জাতীয়তাবাদী শিবিৰক বাৰুকৈয়ে আঘাত দিয়ে। যাৰ ফলত কেতিয়াবা এই দুই সম্প্ৰদায়ৰ মাজৰ বিভেদৰ পুলিটো বাঢ়ি আহিবলৈ সুবিধা পায়।

যোৱা কিছু বছৰ ধৰি অসম বা বংগত ব্যক্তিগত কাৰণত এজন অসমীয়া আৰু এজন বাঙালীৰ মাজত সংঘাত সৃষ্টি হ’লেই অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ মাজত ঘটা সংঘাতৰ ৰূপ দিয়াৰ প্ৰৱণতা দেখা গৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ২০১৭ চনৰ ২২ আগষ্টত নগাঁওত এগৰাকী প্ৰাক্তন আলফা সদস্যক ব্যৱসায়িক কাৰণত বাঙালী সম্প্ৰদায়ৰ কেইজনমান লোকে মাৰধৰ কৰিছিল। প্ৰচাৰ কৰিবলৈ চেষ্টা চলোৱা হ’ল যে বাঙালীসকলে অসমতে অসমীয়াৰ পৰিচয় নোহোৱা কৰাৰ এটা ষড়যন্ত্ৰ চলিছে১৬। অৱশ্যে, এই দুটা সম্প্ৰদায়ৰ মাজত সংঘটিত দীঘলীয়া সংঘাতবোৰৰ ভিত্তিত এনে প্ৰৱণতা গঢ়ি তোলা সহজ হয়। কিন্তু, ব্যক্তিগত পৰ্যায়ত ঘটা এনে ধৰণৰ সৰু ঘটনাবোৰেও এই দুই সম্প্ৰদায়ৰ মাজত বিভেদ বৃদ্ধি কৰাত সহায় নকৰে বুলি নুই কৰিব নোৱাৰি।

মনত ৰখা দৰকাৰ যে এই দুই সম্প্ৰদায়ৰ মাজত যেনেদৰে বিভেদ আছে, সমন্বয়ৰ উদাহৰণো লেখত ল’বলগীয়াকৈ আছে। ৰাজনীতিৰ পাকচক্ৰত পৰি বিভেদ সৃষ্টি হোৱাৰ উপক্ৰম হ’লেই দুয়ো সম্প্ৰদায়ে সমন্বয়ৰ উদাহৰণবোৰ মনত পেলোৱা উচিত।

সূত্ৰ-নিৰ্দেশ

---

১FIRSTPOST (2018): “Mamata Benerjee Slams Centre for NRC, Says BJP govt conspiring to drive out Bengalis from Assam”, January 03, accessed on 09 March, 2018, available at: http://www.firstpost.com/politics/mamata-banerjee-slams-centre-for-nrc-says-bjp-govt-conspiring-to-drive-out-bengalis-from-assam-4285569.html    

২ভৌগোলিক দিশত আহোমৰ দিনৰ অসম আৰু বৃটিছৰ দিনৰ অসমৰ পাৰ্থক্য আছে। আজি অসমৰ যি ভৌগোলিক অঞ্চলক অসম ৰাজ্য বুলি কোৱা হয়, আহোমৰ দিনত বেলেগ আছিল বাবে সেই সময়ৰ অসমক আহোমৰ দিনৰ অসম বুলি উল্লেখ কৰাহে ঠিক হ’ব-লেখক। 

৩ভূঞা, ড° সূৰ্য্যকুমাৰ (২০০৯): আহোমৰ দিন, (বাণী মন্দিৰ), পৃষ্ঠা: ৫৩।

৪গগৈ, লীলা (২০১৩): বেলি মাৰ গ’ল (ডিব্ৰুগড়, গুৱাহাটী: বনলতা), পুনৰ মুদ্ৰণ ২০১৭, পৃষ্ঠা: ১৬-১৭।

৫বৰগোহাঁই, ডা: অতুল (২০১৪): ইতিহাসৰ পম খেদি ধোদৰ আলিয়েদি, (গুৱাহাটী: বনফুল প্ৰকাশন), পৃষ্ঠা: ১১১।

৬ধৰ, ড° দেৱৰঞ্জন (২০১৩): “উজনিৰ বাঙালী সমাজ”, ড° প্ৰশান্ত চক্ৰৱৰ্তী সম্পাদিত, ৰাগ-অনুৰাগ, (অসম পাবলিচিং কোম্পানী), পৃষ্ঠা: ৬৭-১০৩।

৭শইকীয়া, ড° নগেন (২০১৩): “ঐতিহাসিক পটভূমিত অসমীয়া আৰু বাঙালীৰ সম্পৰ্ক: এটি ৰূপৰেখা”, ড° প্ৰশান্ত চক্ৰৱৰ্তী সম্পাদিত, ৰাগ-অনুৰাগ, (অসম পাবলিচিং কোম্পানী), পৃষ্ঠা: ১৪-২৫।

৮Basid  Habib Fazlul (2016): “The Assamese Language Issue: An Analysis from Historical Perspective”, International Journal of Humanities and Social Sciences, Vol. 6, No. 2, Pp. 125-133.

৯মহন্ত, প্ৰেমকান্ত (২০১৮): ৰাজভগনৰ পৰা কলথোকালৈকে, (গুৱাহাটী: বান্ধৱ), পৃষ্ঠা: ৭২-৭৩।

১০News, “8 hurt in Silapathar Clash”, The Telegraph, 07 March 2017, accessed on 11 March 2018, available at: https://www.telegraphindia.com/1170307/jsp/northeast/story_139345.jsp

১১ধৰ, ড° দেৱৰঞ্জন (২০১৩): পূৰ্বোল্লেখিত।

১২মহন্ত, প্ৰেমকান্ত (২০১৮): পূৰ্বোল্লেখিত, পৃষ্ঠা: ৭৪।

১৩শইকীয়া, ড° নগেন (২০১৩): পূৰ্বোল্লেখিত।

১৪জানা, জ্যোতিৰ্ময় (২০১৩): “অসম-বংগ সম্পৰ্ক: ১৮২৭-৯৫”, ড° প্ৰশান্ত চক্ৰৱৰ্তী সম্পাদিত, ৰাগ-অনুৰাগ, (অসম পাবলিচিং কোম্পানী), পৃষ্ঠা: ২৬-৬৬।

১৫বৰা, ময়ূৰ (২০১৩): ব্ৰাক্ষ্মণ্যবাদৰ ক’লীয়া ডাৱৰ আৰু অসম, (গুৱাহাটী: আঁক-বাক), পৃষ্ঠা: ৫৯।  

১৬News, “Ex-Ulfa panel's plea for peace”, The Telegraph, 01 September 2017, accessed on 11 March 2018, available at: https://www.telegraphindia.com/1170901/jsp/northeast/story_170149.jsp                                   

                                       

[প্ৰকাশিত, ‘প্ৰান্তিক’, ১-১৫ জুন ২০১৮, পৃষ্ঠা: ১৬-১৭]